Waar zijn Keesje, Joop en de Griekse zeegodin gebleven?

Waar zijn Keesje, Joop en de Griekse zeegodin gebleven?
foto
Keesje en Pythonbrug op Borneo
hans

Het Amsterdamse Oostelijk Havengebied is allang omgeturnd in een aantrekkelijk woongebied. Het water en de opvallende architectuur afgewisseld met woonschepen en oude loodsen maken het tot een aantrekkelijk wandelgebied. Echt bijzonder zijn de beelden die bij de onttakeling van de haven zoekraakten, maar nu weer staan te pronken op de kades.

Verschenen in Wandelmagazine 2021-4

Op de kop van het Java-eiland, het mooiste uitzichtpunt over het breed uitwaaierende IJ, kijken we mee met een hoekige man in lange oliejas en zuidwester. Voorover gebogen in de wind, tuurt hij met de hand boven zijn ogen naar de einder. Daar schuurt de bocht in het IJ fraai tegen de glinsterende overkapping van het Centraal Station. Ponten ijlen heen en weer, een soort mini-Bosporus. Joop Hoorn, onze stoere zeeman op uitkijk, staat niet op de kade, maar op een pilaar, hoog als op de brug van een schip. Aan zijn voeten de namen van de 321 zeelieden van de Stoomvaart Maatschappij Nederland (SMN), die in de oorlog het leven lieten op zee. Ze keerden niet terug naar het kloppende hart van de haven met rederijen als de SMN, de KNSM en de Koninklijke Hollandse Lloyd. Landverhuizers stapten er op oceaanreuzen en vertrokken naar Nederlands Indië en Zuid-Amerika. Rond 1970 verhuisde de uit steen gehakte bootsman samen met de SMN naar het nieuwe Westelijk Havengebied. Pas in 2003 na de transformatie tot woongebied keerde Joop terug op de punt van het Java-eiland, waar hij weer richting Noordzee kijkt. “Zouden ze behouden thuiskomen”, horen we hem denken.

 

Paragraaf
foto
Image
Oorlogsmonument Nederlandse Stoomboot Maatschappij
Oorlogsmonument Nederlandse Stoomboot Maatschappij

Griekse Zeegodin

Op zo’n dag als vandaag is het heerlijk lopen door het Oostelijk Havengebied. De kraakheldere hemel doet de nieuwe strakke woongebouwen en de voormalige havengebouwen weerspiegelen in het bijna rimpelloze water. De nieuwbouw met een overdosis aan het hoge koopsegment mag gezien worden. Wat te denken van de imposante zwarte doos Pireaus van Kollhoff of de postmoderne grachtenpanden op het Java-eiland van Sjoerd Soeters. En overal is gestrooid met moderne kunst. Grillig zwart is het smeedwerk van de negen bruggetjes op het Java-eiland. Heel gepast het werk “Transit” van de Duitse kunstenares Claudia Kölgen met foto’s van mensen die hier inscheepten. Drie verrekijkers bieden de wandelaar de mogelijkheid om de migranten na te kijken.

Bij het voormalige kantoor van de KNSM, nu een chique winkelgalerij, staat een vreemd briesend paard. Uit de neusgaten van het dier komen geen stoomwolkjes, maar krachtige waterstralen. Hij slaat niet driftig met zijn hoeven op de straatstenen, maar komt omhoog uit een bak met water. Met zijn vissenstaart lijkt het een soort zeemeermin op hoeven. Op de rug zit een vrouwelijke ruiter met wapperende haren, de Griekse zeegodin Amphitrite. We lezen dat het gemaakt is door beeldhouwer Termote en in 1956 ter ere van het 100 jarige bestaan van de KNSM door de personeelsleden aangeboden aan de directie. Dat ze Amphitrite als cadeautje wilden, heeft een reden. De meeste schepen van de KNSM-vloot hadden namen uit de Griekse, Romeinse of Egyptische mythologie.

“Ongelooflijk dat dit beeld ooit zoekraakte”, zeggen we tegen elkaar. Toen eind jaren zeventig de haven naar het westen verhuisde en de vemen en loodsen in bezit werden genomen door feestende en blowende stadsnomaden zaagde de gemeente het bronzen kunstwerk in stukken. Te groot om in zijn geheel weg te bergen. Zo’n vijftien jaar later begonnen oud-personeelsleden zich te roeren. “Waar is onze Amphitrite gebleven?” De gemeente moest bekennen dat ze niet wist waar ze gebleven was. Uiteindelijk vonden ze haar terug op een achterafveldje en werd ze weer in de stad gezet. Niet bij het voormalige KNSM-kantoor, maar weggemoffeld langs de Prins Hendrikkade een stuk verderop. Een waardeloze plek. Gelukkig verhuisde Amphitrite in 2009 naar een plantsoen op het KNSM-eiland; prachtig in het zicht.

foto
Image
Griekse zeegodin op paardvis
Griekse zeegodin op paardvis

Je hoorde geram op gitaren

Even verderop bij de ingang van de voormalige vertrek- en aankomsthal van de passagiersschepen staan een paar hele stoere havenarbeiders, zware zakken op de schouders. Met een beetje fantasie hoor je scheepstoeters blazen en locomotieven gillen. Ook ooit zoekgeraakt. Weer zo’n geval waarvan de administratie te wensen overlaat. In januari 1997 meldde Het Parool dat een beeldenliefhebber uit het raam zat te staren in een stilstaande trein tussen de stations Muiderpoort en Centraal. Plotseling zag hij onder aan de spoordijk tussen roestige kettingen en boeien vier beelden van Hildo Krop. Later ontdekte hij dat ze ooit stonden bij het toegangshek van weer een andere rederij, de Koninklijke Hollandse Lloyd. Het kantoor werd gesloopt en de beelden belanden onder aan de spoordijk.

“Hé, staat dat nu hier?”, we zijn verrast. Waar het nogal kale plantsoen op het eiland Sporenburg het water van de haven raakt, staat een spierwit houten kruis tegen een muurtje. Achteloos even opzijgezet, zo lijkt het. Keesje staat er met vette zwarte letters op geschreven. Op het bord er naast een gedicht van de Rijmelaar:

Die met zijn vervloekte wapen,
kleine kinderen niet ontzag!
En jou voor wat kooltjes rapen,
stuurde naar het kille graf......

Voor de argeloze voorbijganger blijft onduidelijk wie diegene met het vervloekt wapen is. Maar wij hebben ons verleden, en dat komt dit keer goed van pas. Zo’n dertig jaar geleden was het Oostelijk Havengebied onze favoriete wandel-rafelrand. De rederijen en zeeschepen waren al weg. Heerlijk zwerven over braakliggend terrein bewoond door krakers en stadsnomaden. We legden ons oor te luister op de regenpijpen van de gekraakte vemen en kantoren. Dan hoorde je het geram op de gitaren beneden in de krochten van de pakhuizen nog beter. Het was op een van die tochten dat we een paadje door de rietvelden volgden en op een open plek het witte kruisje zagen staan. Het was Gerrit, wandelaar en alleskenner van Amsterdam die ons, maanden later, vertelde dat Keesje was doodgeschoten door een Duitser tijdens het rapen van steenkooltjes die van een kolentrein waren gevallen. Gerrit werd zelf ook in de oorlog door zijn ouders met een emmer naar het havenspoor gestuurd. “Spannend was dat.” Toen er later een verkeerstunnel werd aangelegd door het havenbassin verhuisde het witte kruisje naar deze plek.

 

foto
Image
Lekker rommelige kades
Lekker rommelige kades

Vol rails

De sfeer van de voormalige rafelrand die ons toen zo bekoorde, proeven we nog langs de oevers van de havenbekkens. Daar ligt een bonte stoet oude schepen, waarop gewoond en gewerkt wordt. Naast een van de boten kijkt een jong meisje met een helrode cape hoopvol omhoog vanaf een roeibootje. Ze blijkt bij nader inzien niet van vlees en bloed, maar een etalagepop. De meest avontuurlijk vloot ligt verderop afgemeerd. Midden in de Entrepothaven, onbereikbaar voor de wandelaar. Zonder bootje kom je er niet. Het zijn drijvende tuinen compleet met bomen. Een creatie van anti-rookmagiër Robert Jasper Grootveld. Op het water vond deze provo de ruimte die hij nodig had. “Dit is mijn Vrijheidsbeeld van Amsterdam, je kunt wegvaren als het je hier niet bevalt”, was zijn motto.

Niet alleen Sporenburg waar Keesje kooltjes raapte, maar alle schiereilanden van het Oostelijk Havengebied lagen vol met rails. Op het Cruquiuseiland ligt nog wat oude rails langs een perron van grote basaltkeien. De breed uitwaaierende platanen op het perron raken bijna ons hoofd. Een bijzonder kunstwerk van Joep van Lieshout. Hij deed niet veel meer dan het uitbenen van dit emplacement: het perron, spoorrails, één wagon en het opzichterhuisje beleven behouden. De platanen voegde hij toe. Een mooie samenvatting van wat hier ooit was. Een kunstwerk zonder poespas, waar elk moment de arbeiders weer tevoorschijn kunnen komen om te lossen en te laden.

 

Wandelwijzer

Wij wandelden onderstaande route van 9 km door het Oostelijk Havengebied van Amsterdam langs oude en nieuwe kunstwerken. Ook te volgen als Amsterdam Ongezien wandel-audiotour te downloaden op avontuurlijkwandelen.nl/ongezien-amsterdam of scan de QR-code.

Tip: leg even aan in de voormalige aankomst- en vertrekhal van de KNSM. Oude tijden herleven met zicht op een paar fraaie kunstwerken. Je kan ook het ruime balkon betreden en net doen of je een een denkbeeldig schip gaat uitwuiven.

Leestip:

 Arnold Korporaal. Amphitrite, de omzwervingen van een zeegodin en de geschiedenis van de KNSM. Stichting Loods 6, Amsterdam 2009.

foto
Image
QR Herrezen beelden
onderwerp